Αυτοεκπληρούμενες προφητείες στην εκπαίδευση.

Μετά από μια συζήτηση στο facebook με μία φίλη εκπαιδευτικό σχετικά με έναν άσχημο χαρακτηρισμό που έκανε ένας συνάδελφος της για το τμήμα της, όχι σε εκείνη αλλά στα ίδια τα παιδιά, αλλά και το διαχωρισμό (χειρότερα-καλύτερα) που έκανε ανάμεσα στα παιδιά του τμήματος είπα να κάνω μία ανάρτηση.

Κάποιος σχολιαστής στο ποστ της φίλης δασκάλας αναφέρθηκε στην αυτοεκπληρούμενη προφητεία.

Τι είναι όμως η αυτοεκπληρούμενη προφητεία και πως επιδρά στην εκπαίδευση;

Η αυτοεκπληρούμενη προφητεία ως όρος πρωτοεμφανίστηκε το 1948 από τον Μerton. Κύριο χαρακτηριστικό αυτής της θεωρίας είναι πως αντιλαμβανόμαστε μία κατάσταση, τι χαρακτηριστικά πιστεύουμε εμείς ότι έχει και όχι πώς πραγματικά είναι μία κατάσταση, δηλαδή τα αντικειμενικά της γνωρίσματα. Η άποψη, η γνώμη που έχουμε για μία κατάσταση, αυτό που πιστεύουμε ότι είναι και όχι αυτό που πραγματικά είναι καθορίζει τη συμπεριφορά μας. Το πώς εκτιμούμε ένα γεγονός καθορίζει τη συμπεριφορά μας και όχι τι πραγματικά συμβαίνει με το γεγονός αυτό. Π.χ. έχουμε την αίσθηση ότι ένας γνωστός μάς αντιπαθεί, αυτή η εκτίμηση που κάνουμε καθορίζει και τη στάση μας απέναντί του, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ο άνθρωπος αυτός όντως μας αντιπαθεί.

Ένα άλλο χαρακτηριστικό της αυτοεκπληρούμενης προφητείας είναι και τι προσδοκίες έχουμε ή προβλέψεις κάνουμε για κάποιον άλλον. Πώς δηλαδή πιστεύουμε εμείς ότι ο άλλος θα συμπεριφερθεί, πώς θα ανταποκριθεί σε ένα γεγονός. Τόσο πολύ μάλιστα μπορεί να μας επηρεάσει μία πρόγνωση για ένα συμβάν ώστε η προφητεία να θεωρηθεί αληθινή. Π.χ. οι εξε τάσεις για την ξένη γλώσσα ήταν τόσο δύσκολες, ώστε όλοι οι γνωστοί απέτυχαν. Ενώ κατέχω την ξένη γλώσσα καλά, έχω τόσο άγχος για τη δυσκολία της εξέτασης, που στο τέλος αποτυγχάνω και εγώ. Έτσι η προφητεία ότι θα αποτύχω κι εγώ βγήκε αληθινή.

Για την εφαρμογή της αυτοεκπληρούμενης προφητείας έχουν γίνει πολλά πειράματα σε σχολεία. Η πιο γνωστή μελέτη είναι δύο καθηγητών του Ηarvard, των Rosenthal και Jacobson. Σε ένα Δημοτικό σχολείο μοίρασαν ένα τεστ νοημοσύνης. Στους δασκάλους του σχολείου παραπλανητικά είπαν ότι αυτή η ομάδα των παιδιών έχει υψηλό δείκτη νοημοσύνης και αυτή η ομάδα των παιδιών έχει χαμηλό δείκτη νοημοσύνης. Το αποτέλεσμα ήταν στο τέλος της χρονιάς τα παιδιά που θεωρούνταν... πιο έξυπνα να έχουν καλύτερες επιδόσεις στα μαθήματα από αυτά τα παιδιά που θεωρούνταν... λιγότερο έξυπνα. Οι ίδιοι οι δάσκαλοι επηρεάστηκαν και επηρέασαν, ενώ πίστεψαν ότι κάποια παιδιά αποδίδουν καλύτερα, κάποια παιδιά είναι καλύτεροι μαθητές και έτσι τους αντιμετώπισαν. Οι αποδόσεις των μαθητών επιβεβαίωσαν την προφητεία, αφού και οι ίδιοι οι δάσκαλοι ασυνείδητα συμπεριφέρονταν διαφορετικά στις δύο ομάδες.

Στην τάξη μέσα ο δάσκαλος κατηγοριοποιεί τους μαθητές- ικανός, πολύ ικανός, λιγότερο ικανός κ.λπ. Αυτή η κατηγοριοποίηση φαίνεται από τη συμπεριφορά του δασκάλου και ο μαθητής εισπράττει τις προσδοκίες του δασκάλου. Ο πιο συναισθηματικός μαθητής, αυτός που είναι πιο ευάλωτος, αφομοιώνει τις προβλέψεις του δασκάλου και ανταποκρίνεται σε αυτό. Έτσι η προφητεία του δασκάλου εκπληρώνεται.

Σε ένα άλλο άρθρο, ο καθηγητής του πανεπιστημίου Πατρών κος Κατσίλλης αναφέρει:

Η επίδραση που έχει ο δάσκαλος στην εξέλιξη και στην επιτυχία ενός μαθητή στο σχολείο έχει πολλές πτυχές, μερικές από τις οποίες δεν είναι πλατιά γνωστές. Μερικές από αυτές, μάλιστα, ενεργοποιούνται χωρίς πάντα να έχει ο δάσκαλος πλήρη επίγνωση των ενεργειών και των συνεπειών τους.

Η επιστημονική και παιδαγωγική κατάρτιση ή οι διδακτικές δεξιότητες του δασκάλου είναι αναμφισβήτητα οι πιο γνωστές και δεν χρήζουν περαιτέρω ανάλυσης. Ο δάσκαλος όμως είναι επίσης και ένας από τους σπουδαιότερους "σημαντικούς άλλους", που επηρεάζουν την συμπεριφορά και τις προσδοκίες των μαθητών. Οι περισσότεροι ερευνητές  διακρίνουν δύο κατηγορίες σημαντικών άλλων, τους "προσδιοριστικούς" και τα "πρότυπα". Οι προσδιοριστικοί σημαντικοί άλλοι επηρεάζουν με τις προσδοκίες που έχουν για τους μαθητές, ενώ τα πρότυπα με τα επιτεύγματα και τις φιλοδοξίες τους. Οι δάσκαλοι μαζί με τους γονείς είναι οι μόνοι που επηρεάζουν τους μαθητές και με τις δύο αυτές ιδιότητες.

Ως προσδιοριστικός σημαντικός άλλος, ο δάσκαλος επηρεάζει αμέσως τις προσδοκίες του μαθητή και εμμέσως την επίδοση και την εξέλιξη του. Συγγενής με τον προσδιοριστικό αυτό ρόλο του δασκάλου είναι και η επίδραση που μπορεί να έχουν οι προσδοκίες ή η γνώμη του για ένα μαθητή μέσω της διαφοροποιημένης συμπεριφοράς του. Πιο συγκεκριμένα, οι δάσκαλοι ανταποκρίνονται και συμπεριφέρονται διαφορετικά στους μαθητές από τους οποίους αναμένουν υψηλή επίδοση από ότι στους μαθητές για τους οποίους έχουν χαμηλές προσδοκίες. Η διαφοροποιημένη αυτή συμπεριφορά, που μπορεί να συνίσταται σε περισσότερη προσοχή και παρακολούθηση του μαθητή, μεγαλύτερη προσπάθεια για να κατανοήσει κάτι και γενικά σε μια θετικότερη αντιμετώπιση του μαθητή, έχει ως αποτέλεσμα την υψηλότερη επίδοση του συγκεκριμένου μαθητή. Η όλη αυτή διαδικασία κατά την οποία οι δάσκαλοι προκαλούν μια υψηλότερη επίδοση, απλά επειδή την πιστεύουν ή την ελπίζουν είναι γνωστή ως αυτοεκπληρούμενη προφητεία.

Βασικά που θέλει να καταλήξει ο κος Κατσίλλης;

Στο ότι τελικά, αναφερόμενος και εκείνος στη μελέτη των καθηγητών του Harvard που είδαμε παραπάνω, στην πραγματικότητα δεν υπήρχε καμία διαφορά μεταξύ των παιδιών και των υπολοίπων. Η διαφορά υπήρχε μόνο στο μυαλό των δασκάλων!

Παρόμοιες μελέτες, που όμως η επιλογή των μαθητών δεν ήταν τυχαία, επίσης έδειξαν ότι το φαινόμενο των προσδοκιών του δασκάλου ποικίλλει ανάλογα με την προσωπικότητα του δασκάλου και τις προσωπικές του θέσεις και αντιλήψεις για το ρόλο του και τη δυνατότητα αλλαγής των μαθητών. Αυτό όμως εντείνει τις αρνητικές επιπτώσεις της αυτοεκπληρούμενης προφητείας γιατί η επιλογή είχε σχέση και με το κοινωνικό επίπεδο του μαθητή. 

Και εδώ τι θέλουμε να πούμε. Ότι οι δάσκαλοι είχαν χαμηλότερες προσδοκίες για τα παιδιά των χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων (μειονότητες κλπ) από ότι για τα υπόλοιπα παιδιά.

Αλλά για να μη δημιουργηθούν λάθος εντυπώσεις, θα ήθελα να πω (ακριβώς όπως λέει και ο κος Κατσίλλης), ότι το φαινόμενο της αυτοεκπληρούμενης προφητείας ποικίλλει ανάλογα με την προσωπικότητα και τις αντιλήψεις του κάθε δασκάλου ξεχωριστά. Δεν τους βάζουμε όλους στο ίδιο τσουβάλι. Απλά κάνουμε μια γενική αναφορά με βάση κάποιες στατιστικές μελέτες......

Θα κλείσω αυτή την ανάρτηση με μία παράγραφο που βρήκα εξίσου ενδιαφέρουσα και που οφείλουμε να τηρούμε γενικώς στη ζωή μας για τα παιδιά-μαθητές είτε λεγόμαστε εκπαιδευτικοί, είτε λεγόμαστε γονείς!

Αν δώσουμε σε ένα παιδί την "ταμπέλα" του αποτυχημένου, τότε το κάνουμε να πιστέψει πως υστερεί, δεν είναι έξυπνο και το ωθούμε να μην προσπαθήσει για τα μέγιστα δυνατά, να μην εξαντλήσει τις ικανότητες του. Η προσπάθεια του δεν έχει ικανοποιητικό αποτέλεσμα, το παιδί χρεώνεται ακόμη μια αποτυχία και "εκπληρώνεται" ο τίτλος του αποτυχημένου.