Να αφήσω ελεύθερο το συναίσθημα;

Πόσες φορές έχετε αφήσει το συναίσθημα να σας οδηγήσει; Πόσες φορές έχετε φτάσει στα όρια σας και το μόνο που θέλετε είναι να αρχίσετε να ουρλιάζετε; Όταν υπάρχουν "συγκρούσεις" με τα μικρότερα μέλη της οικογένειας πως αντιμετωπίζονται; Υπάρχει κάποια μυστική συνταγή;

Του Hans Grothe, ειδικού σε θέματα διαπαιδαγώγησης και ανατροφής του παιδιού

Στη ζωή ενός γονιού υπάρχουν οι ωραίες στιγμές. Αλλά υπάρχουν και οι λιγότερο ωραίες. Και πολύ συχνά τις χωρίζει μόνο μία λεπτή γραμμή: όπως όταν ο ενός έτους μικρούλης, ο οποίος χάνεται ξαφνικά μπροστά από τα μάτια μας, τρέχει έξω πανικόβλητος, μας ακούει να φωνάζουμε, μας ανακαλύπτει ξανά και πέφτει με ένα σπαρακτικό "μπαμπάααααα" ή "μαμάααααα" στην ανοιχτή αγκαλιά μας. Η απόλυτη ευτυχία. Αυτό το βλέπει ο τρίχρονος αδελφός, από τελείως όμως διαφορετική σκοπιά. Πλησιάζει στα κρυφά με το ύφος "αθώου αρνιού προς σφαγή" και ρίχνει το γεμάτο χώμα κουβαδάκι στο κεφάλι του μικρού αδελφού του. Χωρίς προειδοποίηση. Τι κάνει κανείς σε αυτήν την περίπτωση;

Είναι μία από αυτές τις καταστάσεις που ανεβάζουν την αδρεναλίνη μας στα ύψη, μας γεμίζουν με επιθετικότητα, αγανάκτηση και δεν μας αφήνουν περιθώρια για περαιτέρω σκέψη. Είναι μία από αυτές τις περιπτώσεις που το συναίσθημα παίρνει τα ηνία ή-πιο επιστημονικά-η λίμπιντο, ένα κομμάτι του εγκεφάλου μας στο οποίο δεν έχουμε κανέναν έλεγχο.

Υπάρχουν μαμάδες και μπαμπάδες, οι οποίοι παραδέχονται πως κατά κύριο λόγο αποφασίζουν και χειρίζονται τις καταστάσεις με οδηγό το συναίσθημα τους. "Αυτή η δήθεν εμμονή στους κανόνες ανατροφής είναι απλά ανόητη", έγραψε πρόσφατα μια μητέρα. "Μεγαλώνω τα παιδιά μου με οδηγό το συναίσθημα, αυτό μου λέει πάντα τις πρέπει να κάνω. Αυτό είναι πιο ειλικρινές, πιο τίμιο, δηλαδή πιο αυθεντικό από το να ακολουθώ σήμερα τη μία και αύριο την άλλη συμβουλή σχετικά με την ανατροφή".

Πραγματικά αυτή η σκέψη έχει κάτι το δελεαστικό. Ίσως να υπάρχει κάτι σαν έμφυτη συμπεριφορά για την ανατροφή των παιδιών, ένα ένστικτο κατά κάποιον τρόπο, που γνωρίζει πως πρέπει κανείς να τους συμπεριφέρεται.

Μερικά πράγματα τα κάνουμε "αυτόματα" σωστά

Το γεγονός πως για την καλύτερη ανατροφή των παιδιών υπάρχει κατά κάποιον τρόπο ένας έμφυτος τρόπος συμπεριφοράς είναι γνωστό από παλιά.

Τα παιδιά κατά τις πρώτες εβδομάδες της ζωής τους βλέπουν καθαρά μόνο από απόσταση 30 έως 40 εκατοστά. Το υποσυνείδητο μας το γνωρίζει αυτό και μας οδηγεί να κρατάμε τα παιδιά ακριβώς σε αυτήν την απόσταση από το πρόσωπο μας, όταν επικοινωνούμε μαζί τους. Το υποσυνείδητο μας το γνωρίζει αυτό και μας οδηγεί (όλους τους γονείς ανά την υφήλιο) να μη μιλάμε βαρύτονα αλλά "κελαηδιστά", όταν θέλουμε να τους πούμε πόσο πολύ τα αγαπάμε. Και τα παιδιά όμως από την πλευρά τους είναι κατά κάποιο τρόπο προγραμματισμένα. Πολλά στοιχεία της συμπεριφοράς των παιδιών δείχνουν κατηγορηματικά πως είναι ήδη προγραμματισμένα να αποκομίζουν εμπειρίες, τις οποίες μεταδίδουν οι συνάνθρωποι τους. Επιδίδονται σε μια συγκεκριμένη συμπεριφορά αναζήτησης πληροφοριών, την οποία κανείς δεν μπορεί να παραβλέψει, με σκοπό να μάθουν τι να κάνουν και τι όχι. Προτού ένα παιδί ενός έτους καταπιαστεί με κάτι για το οποίο δεν γνωρίζει πολλά, κοιτάζει προς τον ενήλικο που βρίσκεται κοντά του!

Αυτή η συμπεριφορά αναζήτησης πληροφοριών είναι αναγνωρίσιμη ακόμη και στη συναναστροφή του με τα άλλα παιδιά. Για παράδειγμα, ένας μικρούλης ενάμισι έτους επιτίθεται σε έναν κάπως μεγαλύτερο σύντροφο του στο παιχνίδι και προσπαθεί να τον ρίξει κάτω. Μετά από δύο λεπτά διακόπτει αυτό που κάνει και κοιτάζει προσεκτικά προς τη μεριά των ενηλίκων. Καθώς αυτοί δεν δείχνουν ούτε δυσαρέσκεια ούτε επιδοκιμασία, το παιδί βάζει μπρος όλη του την επιθετικότητα και ρίχνει κάτω το άλλο παιδί. Με τέτοιες επιθετικές κινήσεις τα παιδιά δοκιμάζουν τα όρια τους στο παιχνίδι και περιμένουν τις παρατηρήσεις μας. Εάν δεν αντιδράσουμε, νιώθουν ανασφάλεια, τους λείπει ο προσανατολισμός. Σύντομα παρατούν τις προσπάθειες τους, δεν κάνουν πια ερωτήσεις στους κηδεμόνες τους και ρίχνουν κάτω τα άλλα παιδιά, όταν έχουν τη διάθεση.

Τα παιδιά μας χρειάζονται και θέλουν να μας έχουν ως πρότυπα και ως κατευθυντήρια αρχή. Είναι λάθος να νομίζουμε πως τα παιδιά θα ανακαλύψουν μόνα τους κάποτε και με κάποιον τρόπο τους κανόνες του παιχνιδιού. Αντίθετα, πρέπει να τους δίνονται κατευθύνσεις και απαντήσεις μέσα από τις οποίες θα νιώθουν σιγουριά.

Ας πάμε όμως πίσω στα περί του ενστίκτου μας. Είναι πραγματικά το ένστικτο τόσο αξιόπιστος τρόπος ανατροφής, όπως μας επιτρέπουν να υποθέτουμε τα παραδείγματα από τη συναναστροφή με μωρά; Και προπάντων, έχουμε όλοι τα ίδια συναισθήματα και το ίδιο ένστικτο; Ας κοιτάξουμε πιο συγκεκριμένα στο παρακάτω θέμα: "Αφήστε τα να φωνάζουν". Σχετικά με το εάν επιτρέπεται να αφήνουμε τα μωρά να φωνάζουν και να κλαίνε μόνα τους για πολλή ώρα οι απόψεις διίστανται. Κάποιες μητέρες λένε: "Για όνομα του Θεού! Δεν θα μπορούσα ποτέ να κάνω κάτι τέτοιο στο παιδί μου. Τα πάντα μέσα μου είναι ενάντια σε αυτό. Θα ένιωθε πως το έχω εντελώς εγκαταλείψει!". Οι άλλοι λένε: "Και γιατί όχι; Εμένα με έβαζαν τη νύχτα στο κρεβάτι όταν φώναζα και δεν με έβλαψε. Χρειάζομαι τον ύπνο μου". Και οι δύο αυτές ομάδες οδηγούνται με χαρακτηριστικό τρόπο σε αυτή τη συχνά "άγρια" διένεξη σχετικά με τη σημασία του συναισθήματος, του ενστίκτου.

Το ίδιο ισχύει και για πολλά άλλα θέματα ανατροφής. Με γνώμονα το συναίσθημα, οι μεν προτείνουν κάτι, οι δε κάτι άλλο. Αυτό σημαίνει όμως πως τα συναισθήματα μας μπορεί να είναι πολύ διαφορετικά και παντελώς ασυμβίβαστα μεταξύ τους. Και τελικά ποιο είναι το σωστό; Ή μήπως είναι όλα σωστά και στα θέματα ανατροφής υπάρχουν μόνο υποκειμενικές αλήθειες και όχι αντικειμενικές και άρα δεσμευτικές;

Αυτό οδηγεί αυτόματα στην ερώτηση, πως αυτό που υπάρχει στο υποσυνείδητο μας, στον εγκέφαλο μας βρέθηκε εκεί; Προφανώς τα γενετικά προγραμματισμένα στοιχεία είναι σχετικά λίγα και από αυτά τα περισσότερα μεταβάλλονται στην πορεία της ζωής μέσα από τις εμπειρίες μας.

Διαφορετικές εμπειρίες, διαφορετικά συναισθήματα

Σήμερα υποθέτει κανείς πως όλα τα σημαντικά δεδομένα για την ύπαρξη μας, ότι βιώνουμε, ότι μαθαίνουμε, ότι σκεφτόμαστε και ότι νιώθουμε βρίσκονται αποθηκευμένα μέσα στο υποσυνείδητο μας (στο θυμικό μας). Από εκεί επηρεάζουν τις συνειδητές μας πράξεις και σκέψεις, τα ασυνείδητα μας συναισθήματα και τον τρόπο που τα χειριζόμαστε.

Αυτό εξηγεί γιατί στην ίδια κατάσταση το υποσυνείδητο της κυρίας Α την προτρέπει να κάνει κάτι εντελώς διαφορετικό από την κυρία Β.

Αυτά που επηρεάζουν περισσότερο είναι τα βιώματα της παιδικής μας ηλικίας. Έχουν πολύ έντονη επίδραση σε ότι αργότερα θεωρούμε σωστό ή λάθος σχετικά με τα δικά μας παιδιά. Αυτό γίνεται απολύτως κατανοητό με το παράδειγμα του τραβήγματος του αυτιού. Ενώ παλαιότερα θεωρούνταν αυτονόητο πως τα παιδιά έπρεπε να φάνε ξύλο όταν δεν ήταν υπάκουα, σήμερα οι περισσότεροι γονείς είναι πολύ σκεπτικοί όσον αφορά στη σωματική τιμωρία. Στην καλύτερη περίπτωση οι γονείς σήμερα ανέχονται το ελαφρύ χτύπημα. Η πορεία προς την αλλαγή αυτού του τρόπου σκέψης ξεκίνησε πριν από περίπου 30 χρόνια. Ένα μέρος των σημερινών νέων μαμάδων και μπαμπάδων έχει μεγαλώσει σχεδόν χωρίς σωματική τιμωρία. Άλλοι γονείς της σημερινής γενιάς μεγάλωσαν με τον παραδοσιακό τρόπο που επέβαλλε τα ελαφριά χτυπήματα και το τράβηγμα του αυτιού. Πολλοί υπέστησαν και πιο δυνατά χτυπήματα με το χέρι, με το ζωνάρι, ακόμη και με μπαγκέτα. Αυτές οι διαφορετικές εμπειρίες επιδρούν αναπόφευκτα στη μετέπειτα συμπεριφορά μας προς τα δικά μας παιδιά. Αυτές οι διαφορές δημιουργούν ξεκάθαρες τάσεις.

Όποιος ως παιδί χτυπήθηκε από τους γονείς του σπάνια ή καθόλου, αποφεύγει κατά κανόνα να χρησιμοποιήσει βία ενάντια στα δικά του παιδιά. Υπό την προϋπόθεση ότι και οι δικοί του γονείς επίσης δεν κατέφευγαν στο τράβηγμα του αυτιού ή και σε ακόμη πιο δρακόντειες τιμωρίες, για να διασφαλίσουν τους κανόνες του παιχνιδιού. Απεναντίας, μια "φιλελεύθερη" ανατροφή χωρίς όρια και κανόνες, δεν διασφαλίζει τη μη χρήση βίας από την επόμενη γενιά.

Όποιος έτρωγε ξύλο τακτικά στην παιδική του ηλικία αυτομάτως δεν θα πρέπει να δέρνει τα δικά του παιδιά. Αυτό όμως δεν ισχύει. Αυτοί οι γονείς έχουν πολύ περισσότερο την επιλογή: Μπορεί να υιοθετήσουν το μοντέλο που οι ίδιοι βίωσαν στην παιδική τους ηλικία. Σε αυτήν την περίπτωση τα δικά τους παιδιά υφίστανται το τράβηγμα του αυτιού ή και πιο σκληρές ακόμη τιμωρίες. Αντίθετα, μπορεί να υιοθετήσουν ένα μοντέλο ανατροφής, το οποίο δεν θα επιτρέπει το ξύλο. Το γεγονός πως αυτοί οι γονείς δεν επιθυμούν το μοντέλο της δικής τους παιδικής ηλικίας δεν σημαίνει πως τους είναι εύκολο να κάνουν τις προθέσεις τους  πράξη. Κι αυτό διότι το θυμικό της παιδικής ηλικίας λέει άλλα από την πρόθεση που καθοδηγείται από τη λογική. Η λογική λέει: "Δεν θα σηκώσω το χέρι μου!" Το υποσυνείδητο όμως λέει: "Τώρα θα τις αρπάξεις!".

Σε περιπτώσεις όπως αυτή με το κουβαδάκι με το χώμα που περιγράψαμε στην αρχή, πρέπει να δημιουργείται πολύ δυνατή εσωτερική διαμάχη μεταξύ του υποσυνείδητου και της λογικής. Κατά κύριο λόγο κερδίζει το συναίσθημα, διότι λειτουργεί πολύ πιο γρήγορα από τη συνειδητή σκέψη. Μας παρασύρει, λοιπόν, και μας εξαναγκάζει να δράσουμε πριν καν το κεφάλι μας ξεκινήσει να συλλογίζεται την κατάσταση.

Αυτός είναι ένας από τους βασικούς λόγους για τον οποίο δεν θα έπρεπε να εμπιστευομάστε τις συμβουλές που μας δίνει το ένστικτο μας.

Ο Hans Grothe λέει:

"Επειδή ήθελα να μάθω πως σκέφτονται οι άλλοι άνθρωποι πάνω στο συγκεκριμένο ζήτημα, ρώτησα καμιά δωδεκαριά μαμάδες και μπαμπάδες πως θα αντιδρούσαν εάν βίωναν ένα περιστατικό σαν αυτό με το κουβαδάκι με το χώμα και αν θα ήταν ευχαριστημένοι με τις αντιδράσεις τους. Το συμπέρασμα των συνομιλιών μας ήταν το εξής: Όλοι είχαν ζήσει-έστω για μια φορά-περιστατικό, στο οποίο κυριολεκτικά έμειναν άναυδοι και δεν ήταν σε θέση να ελέγξουν τις αντιδράσεις του. Επίσης είχαν ζήσει περιστατικά, κατά τα οποία-έστω για λίγα λεπτά- η συναισθηματική τους φόρτιση είχε τον έλεγχο. Ιδού μερικά παραδείγματα: "

• Ένας πατέρας: "Όταν η τετράχρονη κόρη μου έσπρωξε το καροτσάκι με το μωρό και αυτό τσούλησε γρήγορα μόνο του ως το δρόμο, τη σήκωσα από το παλτό της ψηλά και της φώναξα "Τρελάθηκες;". Κάποια στιγμή παρατήρησα το παραμορφωμένο από το φόβο πρόσωπο της και τα γουρλωμένα της μάτια. Εκείνη τη στιγμή συνήλθα και την άφησα κάτω".
• Μια μητέρα: "Όταν κάποτε ο τρίχρονος γιος μου δεν σταματούσε να πειράζει τα μάτια της κουζίνας-παρά τις πολλές παραινέσεις μου-, με αποτέλεσμα να περιχύσει παραλίγο επάνω του το ζωμό που έβραζε, τον έσυρα μέχρι το δωμάτιο του στην κυριολεξία τον πέταξα στο κρεβάτι. Δεν ήξερα πια τι άλλο να κάνω".
• Μία μητέρα: "Μια φορά βγήκα εκτός εαυτού, όταν, ενώ έπρεπε επειγόντως να κάνω κάποιες δουλειές, η πεντάχρονη κόρη μου μετά από ατελείωτη γκρίνια άρχισε να κόβει το καλώδιο του λαμπατέρ με ένα ψαλίδι. Άρχισα να της τραβάω τα αυτιά από δεξιά και από αριστερά".
• Μία μητέρα: "Μια μέρα γύρισα σπίτι λίγο αργότερα απ' ότι συνήθως και ο επτάχρονος γιος μου είχε ρίξει κόκκινο σπρέι πάνω στην ολοκαίνουργια μοκέτα της κρεβατοκάμαρας. Μόλις τον είδα, άρπαξα το τηλεκατευθυνόμενο αυτοκινητάκι του που βρισκόταν μπροστά μου επάνω στο τραπέζι, το πέταξα στο πάτωμα και άρχισα να το πατάω με δύναμη. Μετά από αυτό με έπιασε από τα νεύρα μου ένα σπασμωδικό κλάμα".

Σε όλες τις στιγμές, οι μαμάδες και οι μπαμπάδες "φρίκαραν", βρέθηκαν σε κατάσταση σοκ και αντέδρασαν αυθόρμητα, χωρίς κανένα δισταγμό και χωρίς καμία δεύτερη σκέψη, εντελώς ενστικτωδώς. Όλες αυτές οι αντιδράσεις είναι απολύτως κατανοητές. Αλλά, είναι σωστές από παιδαγωγική άποψη; Μάλλον όχι. Μαμάδες και μπαμπάδες ήταν δυσαρεστημένοι με το αποτέλεσμα.

Τι θα ήταν, λοιπόν, καλύτερο; Πως συγκρατεί κανείς τον εαυτό του σε αυτές τις περιπτώσεις "έκτακτης ανάγκης"; Δύο μητέρες βρήκαν τη λύση για τον εαυτό τους. Η μία είπε: "Βάζω στην άκρη τον κίνδυνο, μετά πηγαίνω γρήγορα σε ένα άλλο δωμάτιο και μετράω μέχρι το 50".

Και η άλλη: "Έχω καταφέρει με πολύ κόπο, όταν η κατάσταση έχει ξεφύγει από τον έλεγχο, να κρατάω την αναπνοή μου και να παίρνω το παιδί μου αγκαλιά".

Πηγή: περιοδικό "Το παιδί μου κι εγώ"